Bài viết được quan tâm
Ở góc độ khái quát hơn, tính lưỡng diện ở Don Quyxote còn được biểu hiện nhận thức và hành dộng. Như chúng ta đã biết, Don Quyxote nhận thức rất rõ bản chất xã hội thời chàng. Chàng tủm nguyện : sẽ “chuyên đi làm việc thiện, kể cả cho những linh hồn có tội” nếu linh hồn đó biết hối cải. Chàng ý thức rõ mặt đúng đắn của nghề hiệp sĩ: “Vì ta biết những công việc của nghề hiệp sĩ giang hồ nôn ta nhìn thấy những lợi ích vô biên mà nghề đó mang lại. Ta cũng biết rằng con đường đi tới đạo đức rất hẹp, con đường đi tới thói hư tật xấu thì rộng thênh thang”. Và tuy biết rõ, “Ngày nay, lười biếng thắng siêng năng, nhàn rỗi thắng cần mẫn, phi nghĩa thắng chính nghĩa, ngạo mạn thắng dũng cảm và lí thuyết thắng thực hành” song chàng vẫn quyết tâm hành động. Chàng không quản mọi gian nguy, kể cả tính mạng của mình, hòng làm thay đổi xã hội theo hướng tích cực nhưng lí tưởng của Don Quyxote thì chẳng thể nào thực hiện được. Ngay lần hành hiệp đầu tiên sau khi được gã chủ quán trọ phong tước hiệp sĩ, Don Quyxote can thiệp vào chuyện lão chủ dối xử thô bạo với chú bé Andres. Song khi chàng bỏ đi vì tin vào lời hứa của lão chú, chú bé Andres bị đánh đập tàn bạo hơn.
Như thế, giữa nhận thức và hành động của Don Quyxote đã có độ vênh. Chàng đã hiểu được bản chất của xã hội nhưng khi phấn đấu để thiết lập lại một trật tự lí tưởng thì chàng không thành công. Đây đó trên ba ngàn dặm dường trường hành hiệp trong khoảng ba tháng trời, đôi lần Don Quyxote cũng giành được thắng lợi. Nhưng những chiến thắng ấy chưa đủ để dẹp yên mọi bất bằng. Xã hội cứ vận hành theo chu trình của nó. Don Quyxote rốt cuộc vẫn chí là nhân vật bi kịch trong thố giới tiếng cười chàng để lại cho muôn đời.
